वर्तमानपत्र कुठलही असो पहिल्या पानावरच्या बातम्या वाचूच नये असं वाटतं आजकाल. मन ताजतवानं होईल, मनाला उभारी मिळेल असं त्यात काही नसतं. कुठेतरी युद्ध सुरु, कुठेतरी गोळीबार, नाहीतर राजकारण अशा बातम्यांनी पहिली पानं भरलेली असतात. एखादी वाचनीय बातमी शोधत पानं पलटत जावं तर सकरात्मक, प्रेरणादायी काही सापडतं ते पेपरच्या शेवटी - ओबिच्युएरी विभागात. न्यूयॉर्क टाईम्स मधले मृत्युलेख कधीकधी पेपरचं अख्ख/ अर्ध पान व्यापतात. बहुतांश मंडळी चांगली ऎंशी, नव्वद वर्ष पार केलेली असतात त्यामुळे त्यांच्या मृत्यूची दुःखद वार्ता यापेक्षा त्यांच्या संपंन्न दीर्घ आयुष्याचा गौरव अशा लेखात जास्त असतो. अशा काही मृत्यूलेखांनी माझ्या मनाला टवटवी आणली आहे, माझ्या सामान्य ज्ञानात भर टाकली आहे, वाचनात भर टाकली आहे, आणि कधीकधी प्रवासातही.
त्यातलाच एक मृत्युलेख म्हणजे गेल्या वर्षी ६ जून च्या पेपरातला, जिल केर कॉनवे यांच्या वरचा. चांगला सविस्तर मृत्यूलेख होता तो. डॉक्टर केर कॉनवे स्मिथ कॉलेजच्या प्रेसिडेंट होत्या. स्मिथ कॉलेज नक्की कुठे आहे हे माहित नसलं तरी त्याबद्दल तसं ऐकून माहिती होतं. बेट्टी फ्रीडॅन आणि ग्लोरिया स्टायनम - ज्यांनी महिलांना समाजात पुरुषांच्या बरोबरीचा दर्जा मिळावा म्हणून आपल्या कार्यानी आणि लिखाणानी सामाजिक क्रांती घडवून आणली, त्या दोघीही स्मिथ कॉलेजच्या विद्यार्थिनी. अमेरिकेतलं महिलांसाठीच ते सर्वात मोठ्ठ लिबरल आर्टस् कॉलेज.
डॉकटर कॉनवे स्मिथ कॉलेजच्या पहिल्या महिला प्रेसिडेंट. जन्मानी त्या ऑस्ट्रेलियन होत्या. तिथे त्यांच्या वडिलांचं मोठ्ठ ३५००० हज्जार एकरांचं मेंढ्यांच आणि गुरांच कुरण होतं. युनिव्हर्सिटी ऑफ सिडनी मधून पदवी घेऊन प्रथम क्रमांकानी उत्तीर्ण झाल्यानंतर त्यांनी आपल्या दोन मित्रांच्या समवेत ऑस्ट्रेलियाच्या परराष्ट्र सेवेत नोकरी साठी अर्ज केला. त्यांच्या मित्रांना नोकरी मिळाली. त्यांना नाही. परराष्ट्र खात्यातील अधिकाऱ्यांनी त्यांच्या अर्जावर शेरे लिहिले - ती जरा जास्तच सुंदर आहे...जरा जास्तच आक्रमक बुद्धीची आहे... वर्षाच्या आत तिचं लग्न होईल... परराष्ट्र सेवेसाठी चालणार नाही.
डॉकटर कॉनवेंनी आपल्या ट्रू नॉर्थ या पुस्तकाच्या प्रस्तावनेत लिहिलंय, "सप्टेंबर १९६० मध्ये मी हार्वर्ड आणि केम्ब्रीज, मॅसॅच्युसेट्सला जाण्यासाठी निघाले. आयुष्यातल्या महत्वाच्या टप्प्यातून जात असताना जी हुरहूर, उत्साह असतो त्या संमिश्र स्थितीत होते. मी उच्च शिक्षणासाठी निघाले होते. तरीही हि निवड म्हणजे एका अभ्यासपूर्ण व्यवसायाच्या स्वप्नानी आकाराला आलेल्या आयुष्याची पूर्तता नव्हती. ऑस्ट्रेलियात मनासारख्या क्षेत्रात काम मिळण्याची शक्यता सर्वतोपरीने पडताळून पहिल्यानंतर , एक -एक करून ती सर्व क्षेत्र महिलांसाठी खुली नाहीत असं आढळल्यावर मी या निर्णयाप्रत पोहोचले होते."
आपल्या कारकिर्दीचा बराचसा भाग डॉक्टर केर - कॉनवेंनी केवळ परराष्ट्र सेवेतच नाही तर शास्त्र, कायदा, कला या सर्व क्षेत्रात महिलांना चांगली वागणूक मिळावी म्हणून झगडण्यात घालवला. त्या इतिहास तज्ञ होत्या. अमेरिकन समाजात स्त्रियांच्या भूमिकेबद्दल त्यांनी बरच लिखाण केलं. त्या कुशल अभ्यासक होत्या आणि आपल्या वैविध्य पूर्ण कारकिर्दीत त्यांनी विसाव्या शतकाच्या सुरवातिच्या कालखंडातील अमेरिकेतील महिला सुधारकांचा विशेष अभ्यास केला.
इतर पुस्तकां बरोबरच त्यांनी तीन मनोगत लिहिली जी टीकाकारांच्या प्रशंसेस पात्र ठरली. पहिलं मनोगत १९८९ साली प्रकाशित झालेलं द रोड फ्रॉम कुरेन. हे त्यांच्या ऑस्ट्रेलियातील बालपण बद्दल आहे. त्यानंतर १९९४ मधलं ट्रू नॉर्थ हे ऑस्ट्रेलियाहुन अमेरिकेला आल्या नंतरच्या कालखंडाबद्दल आहे आणि २००१ मधलं अ वूमन्ज एज्युकेशन जे स्मिथ कॉलेज मधील त्यांच्या कारकिर्दी विषयी आहे.
डॉक्टर कॉनवे असं म्हणत कि आपल्या आईला जाणून घेण्यासाठी, ज्या समाज प्रवाहांनी त्यांच्या आईला घडवलं ते समाज प्रवाह समजून घेण्यासाठीच एक साधन म्हणून त्या इतिहासाच्या अभ्यासाकडे आकर्षित झाल्या. त्या पंधरा वर्षाच्या असताना त्यांच्या वडिलांनी आत्महत्या केली. त्यांचा मोठा भाऊ वयाच्या वीसाव्या वर्षी अपघातात गेला. त्या एका ठिकाणी लिहितात, "माझ्या आईला नेहमी असं वाटत आलं कि माझं उच्च शिक्षण म्हणजे हे दोन मोठे दैवी आघात सहन करावे लागल्या बद्दलची भरपाई म्हणून तिला मिळालेलं बक्षीस असायला हवं."
या झाल्या स्मिथ कॉलेजच्या काही खऱ्याखुऱ्या माजी विद्यार्थिनी. त्यांच्या बरोबरच ओव्हर द इयर्स गाजलेल्या टी व्ही मालिकांतील काही व्यक्तिरेखाही स्मिथ मध्ये शिकलेल्या आहेत असं दाखवलेलं आहे. उदाहरणार्थ सेक्स अँड द सिटी मधली शार्लट यॉर्क ही व्यक्तीरेखा, ग्रेज ऍनाटमी मधली ख्रिस्टीना यांग, गिलमोर गर्ल्स मधली एमिली गिलमोर... आणि ज्या व्यक्तिरेखेनी लहानपणी मला खूप भुरळ घातली होती ती क्रेमर व्हर्सेस क्रेमर या सिनेमातली मेरील स्ट्रीप नी पडद्यावर साकारलेली जोऍना क्रेमर.
१८७५ साली सुरु झालेलं स्मिथ कॉलेज सुरवातीचा बराच काळ श्रीमंत मुलींसाठीच फिनिशिंग स्कुल म्हणून ओळखलं जात असे. पण १९६० आणि ७० च्या दशकात बेट्टी फ्रिडॅन आणि ग्लोरिया स्टायनम तिथून शिकून बाहेर पडल्या आणि तेंव्हा पासून ते कॉलेज पूर्णपणे स्त्रीवादी म्हणून गणलं जाऊ लागलं. स्मिथ मध्ये शिकलेल्या महिला महत्वाकांक्षी, दृढनिश्चयी आणि यशस्वी समजल्या जातात.
पण तेंव्हा (आणि बहुतेक अजूनही) अर्थ सारखा एखाद दुसरा सिनेमा वगळता हिंदी सिनेमातील बहुतेक हिरॉईन म्हणजे छान छान चकचकीत, रंगीबेरंगी कपडे घालून, भरपूर चेहरा रंगवून नाचायचं - या पलीकडे फारसं काही करत नसत. त्या पार्श्वभूमीवर मेरील स्ट्रीपची ती भूमिका आणि तो सिनेमा मला खूप आवडला होता हे खरं.
थोडं विषयांतर करायचं झालं तर हिंदी सिनेमात नायक - नायिकांच्या निवडीचे निकष बदलतील तेंव्हा बहुतेक हिंदी सिनेमा, त्यातला महिलांचा दर्जा आणि कदाचित त्याबरोबरच देशातली सामाजिक स्थितीही सुधारेल. सध्या बघितलं तर हिंदी नटनटांच्या बाबतीत अभिनय करता येणं हा मुद्दा अनावश्यक मानला जातो. नट्यांचं कौतुक होतं ते कुठल्या निकषांवर? - तर म्हणे अमुक तमुक काय सुंदर नाचते, अमुक तमुक काय सुंदर हसते आणि कळस म्हणजे अमुक तमुक म्हणे जगातली सर्वात सुंदर स्त्री ( असं जगातली सर्वात सुंदर स्त्री कोण हे ठरवणं शक्य आहे? ). नटांच्या बाबतीतही थोडंफार तसंच असतं - एखाद्याचं शरीर कमावलेलं तर दुसरा एखादा म्हणे मार्शल आर्ट्स एक्सपर्ट.
९०च्या दशकात भारताचे दरवाजे परदेशी कंपन्यांसाठी खुले झाले आणि एका पाठोपाठ एक भारतीय मुली तेंव्हा आंतरराष्ट्रीय सौंदर्य स्पर्धा जिंकू लागल्या. त्या स्पर्धांचे प्रमुख प्रायोजक महिलांसाठी सौंदर्य प्रसाधनं बनवणाऱ्या बहुराष्ट्रीय कंपन्या असतात. त्यांच्या साठी ही जहिरातीची आयती संधी होती. प्रियांका चोप्रा चुकीचं उत्तर देऊनही जिंकली तेंव्हाच खरतर आपल्याला थोडी शंका यायला हवी होती. तिच्या सकट त्या स्पर्धा जिंकलेल्या मुलींना सरळ, विनासायास हिंदी सिनेमात नायिकेच्या भूमिका मिळू लागल्या.
सौंदर्य स्पर्धा जिंकलेल्या मुली हिंदी सिनेमात आल्यामुळे हिंदी सिनेसृष्टीत महिलांचा दर्जा उंचावायला मदत झाली का - हा चर्चेचा विषय होऊ शकेल. एवढं मात्र खरं कि या मुलींना सिनेमात कामं निव्वळ त्या सौंदर्य स्पर्धा जिंकल्या मुळे मिळाली होती. अभिनयातला "अ" हि त्यांच्या पैकी एकिनीही सिनेमात येण्याआधी गिरवलेला नव्हता. सिनेमात आल्यावर तरी गिरवला कि नाही कुणास ठाऊक.
एकदा या बहुराष्ट्रीय कंपन्यांनी भारतातली बाजारपेठ काबीज केल्यावर गेल्या काही वर्षात बघितलं तर क्वचितच एखादया भारतीय मुलीनी आंतरराष्ट्रीय सौंदर्य स्पर्धेत प्रथम क्रमांकावर स्थान मिळवलंय. त्यामुळे त्यांचा हिंदी सिनेमात प्रवेश करण्याचा ओघही कमी झालाय. कदाचित यथावकाश तो थांबेलही.
उदाहरणा दाखल बघायचं झालं तर अमेरिकेत सौंदर्य स्पर्धा, मॉडेलिंग आणि हॉलिवूड ही संपूर्णपणे वेगळी क्षेत्र आहेत. त्यात अज्जिबात सरमिसळ केली जात नाही. त्यांचे निवडीचे निकषही सर्वस्वी वेगळे असतात. सौंदर्य स्पर्धा जिंकलेल्या मुली आपली बक्षिसाची रक्कम घेतात, ती पुढील शिक्षणासाठी वापरतात आणि त्यानंतर सर्वसामान्य आयुष्य जगतात. त्यांना ना मॉडेलिंगची संधी मिळते ना सिनेमा -नाटकात किंवा टीव्हीवर अभिनय करण्याची. फॅशन मॉडेल्सची निवड सर्वस्वी वेगळ्या निकषांवर केली जाते. फॅशन मॉडेल्स या सौंदर्य स्पर्धेच्या विजेत्या नसतात आणि केवळ यशस्वी मॉडेल आहे म्हणून तिला सिनेमात भूमिका मिळाली असं कधी होत नाही. हॉलिवूडच्या अभिनेत्री कधीच कुठल्या डिझाईनर साठी रॅम्पवर चालताना दिसत नाहीत. मग डिझाइनर कितीही मोठा/ मोठी असो. एखादा फॅशन शो पहिल्या रांगेत बसून बघणे यापलीकडे सिने नटनट्यांचा फॅशन शो मध्ये कधी सहभाग नसतो. आणि हॉलिवूडच्या सिनेमात पडद्यावर भूमिका साकारणारे ना मॉडेलिंग मधून तिथे जातात ना सौंदर्य स्पर्धा जिंकून. ते येतात ते नाटकातून किंवा अभिनयाचं रितसर शिक्षण घेऊन... हे थोडं विषयांतर झालं.
योगायोग असा कि मागच्या उन्हाळ्याच्या सुट्टीत आम्ही ऍमहर्स्टला जाणार होतं. ते आधीच ठरलेलं होतं. तिथे आठवडा भर रहाणार होतो. ऍमहर्स्ट हे खेडेगाव आहे. अमेरिकेतलं खेडं असल्यामुळे तिथे वॉल मार्ट आणि टार्गेट सारखी मोठ्ठी दुकानं आहेत. पण तरीही गाव लहानच आहे. आजूबाजूला फारसं काही नाही. जवळच्या चिकोपी गावात राखीव सैन्याचा तळ आहे, इतर लहान गावं आणि शेतं आहेत. आम्हांला त्यानी काही फरक पडतो अशातला भाग नाही. आम्ही काही प्रेक्षणिय स्थळं बघायला जाणारे, तिथे जाऊन हौसेनी फोटो काढणारे पर्यटक नाही.
ऍमहर्स्ट परिसरातही आम्हांला दोन -तीन भारतीय रेस्टोरंट सापडली आणि तिथे आम्ही न चुकता जाऊन हजेरी लावून आलो. न्यू इंग्लंड मधला उन्हाळा फार सुंदर असतो असं मी खूप ऐकलं होतं. उन्हाळा छान असतो म्हणजे काय तर फार गरम होत नाही पण फार थंडही नसतं आणि सगळीकडे गर्द हिरवी झाडी असते - हे लवकरच लक्षात आलं. आणि घरं जुन्या पद्धतीची असतात. म्हणजे लॉंग आयलंड, न्यूजर्सी मधल्या उपनगरातल्या घरांसारखी सगळी कुकी कटरच्या एकाच साच्यातून काढलेली आहेत असं वाटत नाही. हिरवीगार शेतं, नागमोडी वळणाचे रस्ते, रस्त्याच्या दुतर्फा गर्द झाडी, मधूनच एखादं सुबक घर, लाल रंगाचा तबेला, पांढर लाकडी चर्च आणि आल्हाददायक हवा - उन्हाळा चांगला नसेल तर नवल.
न्यूयॉर्क आणि बॉस्टन यांच्या मध्ये ऍमहर्स्ट आहे. भोवतालचा सगळा परिसर खेडवळ आहे. तरीही मला वाटलं कि वेळ चांगला जाऊ शकेल. एमिली डिकिन्सनच म्युझियम म्हणून जतन केलेलं जुनं घर ऍमहर्स्ट कॉलेजच्या जवळ आहे. एक दिवस ते बघायचं. थोडं आजूबाजूच्या गावात फिरायचं कि झालं. एवढाच प्लॅन होता. पण दुसऱ्याच दिवशी हायवे वरून जाताना नॉर्थऍम्प्टन गावाचं आणि स्मिथ कॉलेजच एक्झिट दिसलं. ते इतकं अनपेक्षित होतं कि मला आश्चर्याचा धक्काच बसला. माझी उत्सुकता पार शिगेला पोहोचली. कधी एकदा ते जाऊन बघते असं झालं. ऍमहर्स्ट पासून नॉर्थऍम्प्टन पंधरा मिनिटांच्या अंतरावर आहे.
कॉलेज टाऊन्सचं एक वेगळंच वातावरण असतं. सळसळतं तारूण्य, अनुभवी गुरुजन आणि विदया आणि ज्ञानाची देवाण -घेवाण यांच्या मिश्रणामुळे ते तयार होतं असावं. मग ते प्रिन्स्टन असो, ऑक्सफर्ड असो, बर्कली असो किंवा भर शहरातला कोलंबिया किंवा न्यूयॉर्क युनिव्हर्सिटीचा परिसर असो. नॉर्थऍम्प्टनही त्याला अपवाद नाही. टुमदार गाव आहे. कॉलेजचं कॅम्पस गावभर पसरलंय. डॉकटर केर-कॉनवेंच्या काळात स्मिथ कॉलेजचा निधी २२० मिलियन डॉलर्स होता. विकिपीडिया नुसार आता तो १. ३९ बिलियन डॉलर्स आहे. कॉलेज बघतिल्यावर त्याची प्रचिती येते. चढ -उतारांच्या रस्त्यांवर विखुरलेली कॉलेजची वेगवेगळी डिपार्टमेंट्स, उंचावरून दिसणारी खालची मैदानं आणि खेळाच्या इतर सुविधा बघितल्या कि ज्या मुलींना अशा कॉलेजात शिकायला मिळतं त्या किती भाग्यवान असं मनात आल्या शिवाय रहात नाही - फक्त न्यू इंग्लंडचा कडक आणि लांबलचक हिंवाळा - न्यूयॉर्क पेक्षाहि कडक आणि लांब - आणि कॉलेज शिवाय इतर फारसं काही नसलेलं सुनसान गावं सहन करायची तयारी हवी.
शेवटी बघण्यासारखं काही नाही म्हंटल तरी एक दोन ठिकाणं सापडलीच. स्मिथ कॉलेजच स्वतःच छान म्युझियम आहे. जवळचं स्प्रिंगफिल्ड गाव ऐतिहासिक दृष्टया महत्वाचं असल्याने तिथल्या संग्रहालयात जतन केलेले जुन्या वाहनांचे नमुने प्रेक्षणिय आहेत. सुप्रसिद्ध लेखक डॉकटर सुस ज्यांची पुस्तकं अमेरिकेतील बालकांमध्ये अतिशय लोकप्रिय आहेत - ते मुळचे स्प्रिंगफिल्डचे. म्युझियम मध्ये रूपांतरित केलेलं त्यांचं जुनं घर आणि त्यांच्या पुस्तकांवर आधारलेली बागेतली धातूची शिल्प बघण्यासारखी होती.
हि झाली उन्हाळ्यातली गोष्ट. उन्हाळा संपून फ़ॉल सुरु झाल्यावर २५ ऑकटोबरच्या अंकातलं ओबिच्युएरी पान म्हणजे जणू मृत्युलेखांचा पुष्पगुच्छ होता - विविध प्रकारच्या फुलांनी सजलेला. अर्ध्याहून अधिक पान व्यापलं होतं ते ओसामु शिमोमीरा यांच्या मृत्यूलेखानी. डॉकटर शिमोमीरा नोबेल पुरस्कार विजेते रसायन शास्त्रज्ञ होते. त्यांनी जेली फिश मधील चकाकणाऱ्या हिरव्या प्रथिनांचा शोध लावला. त्यांचा मृत्यू नागासाकी गावात वयाच्या नव्वदाव्या वर्षी झाला. नागासाकी म्हंटल कि अर्थातच आपल्याला हिरोशिमा आणि नागासाकीचे अणुबॉम्ब हल्ले आठवतात.
ओसामु शिमोमीरांचा जन्म क्योटो शहरात झाला होता. त्यांच्या बालपणात आणि शिक्षणात दुसऱ्या महायुद्धानी बरेचदा व्यत्यय आणला. त्यांचे वडील जपानी सैन्यात काम करत होते म्हणताना ते आणि त्यांच्या दोन भावंडाना नागासाकी जवळ रहाणाऱ्या त्यांच्या आज्जी -आजोबांच्याकडे ठेवण्यात आलं. सोळाव्या वर्षी त्यांचं हायस्कुलच शिक्षण पूर्ण झालं - शाळेत नाही तर एका फॅक्टरीत जिथे त्यांच्या वर्गाला विमानांची इंजिनं दुरुस्त करण्यासाठी पाठवलं होतं. ऑगस्ट ९, १९४५ ला म्हणजे हिरोशिमावर अणुबॉम्ब पडल्या नंतर तीन दिवसांनी त्यांनी एका अमेरिकन बी -२९ विमानातुन दोन -तीन पॅराशूट्स बाहेर पडताना बघितली. थोड्या वेळानी आणखी एक बी -२९ विमान आलं.
डॉकटर शिमोमुरांच्य्या नोबेल आत्मचरित्रात असं म्हंटलय कि दुसरं बी -२९ विमान बघितल्यावर ते आपल्या कामाच्या स्टूलावर बसले. एक मोठ्ठा प्रकाश झोत छोट्या खिडकीतून आत आला. ३० सेकंद काही दिसेनासं झालं. त्यानंतर ४० सेकंदांनी मोठ्ठा आवाज झाला आणि हवेच्या दबावाची पातळी अचानक बदलली. कुठेतरी मोठा स्फोट झाला हे त्यांचा लक्षात आलं. पण कुठे ते माहित नव्हतं - नागासाकीवर अणुबॉम्ब टाकण्यात आला होता.
आकाशात भराभर काळे ढग जमू लागले. डॉकटर शिमोमुरा जेंव्हा फॅक्टरी पासून तीन मैल लांब असलेल्या त्यांच्या घरी चालत जायला निघाले तेंव्हा हलकासा काळा पाऊस पडायला सुरवात झाली होती. घरी पोहोचे पर्यंत त्यांचा पांढरा शर्ट करड्या रंगाचा होऊन गेला. त्यांच्या आज्जीनी चटकन त्यांच्या आंघोळीचं पाणी काढलं. त्या आंघोळी मूळेच ते त्या काळ्या पावसा मधील किरणोत्सर्गाच्या दुष्परिणामांपासून बचावले असावेत असं डॉकटर शिमोमुरांचं मत होतं.
अणुबॉम्ब हल्ला प्रत्यक्ष अनुभवलेल्या व्यक्तीने केलेलं त्याच वर्णन वाचल्यावर सुन्न मनानी पानावरुन नजर फिरवली तर खालच्या डाव्या कोपऱ्यात बातमी होती ती ग्रीन बीन कॅसरोल या लोकप्रिय पाककृतीच्या क्रियेत्या डोरकस रायली यांच्या मृत्यूची. रायली यांनी १९५५ मध्ये कॅम्पबेल कंपनीच्या होम इकनॉमिक्स डिपार्टमेंट मध्ये काम करत असताना ती पाककृती तयार केली. कॅम्पबेलच क्रीम ऑफ मश्रुम सूप, शिजवलेली फरसबी, थोडंसं दुध सॉय सॉस, मिरपूड आणि वरून भुरभुरलेला कुरकुरीत तळलेला कांदा हे साहित्य एकत्र करून त्यांनी तो पदार्थ तयार केला होता. सुरवातीला त्याचं नाव ग्रीन बीन बेक असं होतं. तो पदार्थ ५० च्या दशकात अमेरिकन कुटुंबामध्ये इतका लोकप्रिय झाला कि अनेक लोकांच्या बालपणाच्या आठवणी त्याच्याशी निगडित आहेत. किचकट कृती आणि ताजे साहित्य वापरून पदार्थं बनवायची पध्दत आता आली असली तरीही थॅंक्सगिव्हिंगच्या सणाला २० मिलियन घरांमध्ये ग्रीन बीन कॅसरोल आजही केला जातो.
कामानी अन्नपूर्णा असलेल्या डोरकस रायलींच्या मृत्युलेखा शेजारी, उजव्या हाताच्या कोपऱ्यात होती अन्नपूर्णा देवींच्या निधनाची बातमी. पंडित रविशंकरांच्या त्या प्रथम पत्नी आणि त्यांचे गुरु उस्ताद अल्लाउद्दीन खान यांच्या कन्या. जन्मानी त्या रोशन आरा. त्यांच्या गावच्या महाराजांनी त्यांचं नाव अन्नपूर्णादेवी ठेवलं. त्या पंधरा वर्षांच्या असताना त्यांचं लग्न पंडित रविशंकर यांच्याबरोबर करून देण्यात आलं. थोडंसं गूढ, अनाकलनीय व्यक्तीमत्व होतं त्यांचं. त्या सुरबहार वादनात पारंगत होत्या. पंडित रविशंकर यांच्या सितार वादना पेक्षाही श्रोत्यांना त्यांचं वादन जास्त आवडत असे असं त्यांनी एकदा म्हंटल होतं. पण लग्नानंतर सुरवातीच्या काळात पंडित रविशंकरांच्या बरोबर केलेले काही कार्यक्रम वगळता अन्नपूर्णा देवींनी फारसे जाहीर कार्यक्रम केले नाहीत. त्या एकांत प्रिय होत्या. साठच्या दशकात त्यांनी कार्यक्रम करणं आणि मुलाखती देणं पूर्ण थांबवलं. त्यानंतर त्यांची संगीत साधना चालू राहिली ती त्यांच्या शिष्यांमधून.
१९७३ साली आलेला जया आणि अमिताभ बच्चन यांचा अभिमान हा सिनेमा अन्नपूर्णा देवी आणि पंडित रविशंकर यांचं लग्न आणि त्यातील ताणतणावांवर बेतलेला आहे असं म्हंटल जात असं त्या मृत्युलेखात म्हंटलं होतं. तरी मी सुरवातीलाच म्हंटल कि या मृत्युलेखांपासून आपल्या सामान्य ज्ञानात बरीच भर पडू शकते.
डॉकटर कॉनवेंनी आपल्या ट्रू नॉर्थ या पुस्तकाच्या प्रस्तावनेत लिहिलंय, "सप्टेंबर १९६० मध्ये मी हार्वर्ड आणि केम्ब्रीज, मॅसॅच्युसेट्सला जाण्यासाठी निघाले. आयुष्यातल्या महत्वाच्या टप्प्यातून जात असताना जी हुरहूर, उत्साह असतो त्या संमिश्र स्थितीत होते. मी उच्च शिक्षणासाठी निघाले होते. तरीही हि निवड म्हणजे एका अभ्यासपूर्ण व्यवसायाच्या स्वप्नानी आकाराला आलेल्या आयुष्याची पूर्तता नव्हती. ऑस्ट्रेलियात मनासारख्या क्षेत्रात काम मिळण्याची शक्यता सर्वतोपरीने पडताळून पहिल्यानंतर , एक -एक करून ती सर्व क्षेत्र महिलांसाठी खुली नाहीत असं आढळल्यावर मी या निर्णयाप्रत पोहोचले होते."
आपल्या कारकिर्दीचा बराचसा भाग डॉक्टर केर - कॉनवेंनी केवळ परराष्ट्र सेवेतच नाही तर शास्त्र, कायदा, कला या सर्व क्षेत्रात महिलांना चांगली वागणूक मिळावी म्हणून झगडण्यात घालवला. त्या इतिहास तज्ञ होत्या. अमेरिकन समाजात स्त्रियांच्या भूमिकेबद्दल त्यांनी बरच लिखाण केलं. त्या कुशल अभ्यासक होत्या आणि आपल्या वैविध्य पूर्ण कारकिर्दीत त्यांनी विसाव्या शतकाच्या सुरवातिच्या कालखंडातील अमेरिकेतील महिला सुधारकांचा विशेष अभ्यास केला.
इतर पुस्तकां बरोबरच त्यांनी तीन मनोगत लिहिली जी टीकाकारांच्या प्रशंसेस पात्र ठरली. पहिलं मनोगत १९८९ साली प्रकाशित झालेलं द रोड फ्रॉम कुरेन. हे त्यांच्या ऑस्ट्रेलियातील बालपण बद्दल आहे. त्यानंतर १९९४ मधलं ट्रू नॉर्थ हे ऑस्ट्रेलियाहुन अमेरिकेला आल्या नंतरच्या कालखंडाबद्दल आहे आणि २००१ मधलं अ वूमन्ज एज्युकेशन जे स्मिथ कॉलेज मधील त्यांच्या कारकिर्दी विषयी आहे.
डॉक्टर कॉनवे असं म्हणत कि आपल्या आईला जाणून घेण्यासाठी, ज्या समाज प्रवाहांनी त्यांच्या आईला घडवलं ते समाज प्रवाह समजून घेण्यासाठीच एक साधन म्हणून त्या इतिहासाच्या अभ्यासाकडे आकर्षित झाल्या. त्या पंधरा वर्षाच्या असताना त्यांच्या वडिलांनी आत्महत्या केली. त्यांचा मोठा भाऊ वयाच्या वीसाव्या वर्षी अपघातात गेला. त्या एका ठिकाणी लिहितात, "माझ्या आईला नेहमी असं वाटत आलं कि माझं उच्च शिक्षण म्हणजे हे दोन मोठे दैवी आघात सहन करावे लागल्या बद्दलची भरपाई म्हणून तिला मिळालेलं बक्षीस असायला हवं."
डॉकटर कॉनवे १९७५ साली वयाच्या चाळीसाव्या वर्षी स्मिथ कॉलेजच्या अध्यक्ष झाल्या. बऱ्याच नामवंत महिला या कॉलेजच्या माजी विद्यार्थिंनीं मध्ये मोडतात. ग्लोरिया स्टायनम आणि बेट्टी फ्रिडॅन बरोबरच गॉन विथ द विंड या सुप्रसिद्ध कादंबरीची लेखिका - मार्गारेट मिचेल, पाककलाशास्त्र तज्ञ ज्युलिया चाईल्ड, अमेरिकेच्या दोन राष्ट्राध्यक्षांच्या पत्नी - नॅन्सी रेगन आणि बार्बरा बुश. तसंच द बेल जार ची लेखिका आणि कवयत्री सिल्व्हिया प्लॅथही त्याच कॉलेजची.
या झाल्या स्मिथ कॉलेजच्या काही खऱ्याखुऱ्या माजी विद्यार्थिनी. त्यांच्या बरोबरच ओव्हर द इयर्स गाजलेल्या टी व्ही मालिकांतील काही व्यक्तिरेखाही स्मिथ मध्ये शिकलेल्या आहेत असं दाखवलेलं आहे. उदाहरणार्थ सेक्स अँड द सिटी मधली शार्लट यॉर्क ही व्यक्तीरेखा, ग्रेज ऍनाटमी मधली ख्रिस्टीना यांग, गिलमोर गर्ल्स मधली एमिली गिलमोर... आणि ज्या व्यक्तिरेखेनी लहानपणी मला खूप भुरळ घातली होती ती क्रेमर व्हर्सेस क्रेमर या सिनेमातली मेरील स्ट्रीप नी पडद्यावर साकारलेली जोऍना क्रेमर.
१८७५ साली सुरु झालेलं स्मिथ कॉलेज सुरवातीचा बराच काळ श्रीमंत मुलींसाठीच फिनिशिंग स्कुल म्हणून ओळखलं जात असे. पण १९६० आणि ७० च्या दशकात बेट्टी फ्रिडॅन आणि ग्लोरिया स्टायनम तिथून शिकून बाहेर पडल्या आणि तेंव्हा पासून ते कॉलेज पूर्णपणे स्त्रीवादी म्हणून गणलं जाऊ लागलं. स्मिथ मध्ये शिकलेल्या महिला महत्वाकांक्षी, दृढनिश्चयी आणि यशस्वी समजल्या जातात.
मुंबईत असताना क्रेमर व्हर्सेस क्रेमरची मी व्हिडीओ वरती बरीच पारायणं केली होती. का माहित नाही. तशी तेंव्हा मी झंजीर, दिवार, द गुड द बॅड अँड द अग्ली आणि फॉर अ फ्यु डॉलर्स मोअर या सिनेमांचीही बरीच पारायणं केली होती. पण त्या सिनेमांची गोष्ट वेगळी. त्यात अँग्री यंग मेन होते. हिंदीत अमिताभ बच्चन आणि इंग्रजीत क्लिंट ईस्टवूड. क्रेमर व्हर्सेस क्रेमर मध्ये असं काय होतं? टुटसी डस्टीन हॉफमन? आता आठवतं कि तेंव्हा खूप प्रभाव पडला होता तो मेरीला स्ट्रीपचा आणि तिच्या अभिनयाचा. तो सिनेमा बघताना अर्थातच मला जोऍना क्रेमर स्मिथ मध्ये शिकलेली आहे असं दाखवलंय वगैरे काही समजलं नव्हतं. ते आत्ता समजलं. अमेरिकन सिनेमातले सगळेच्या सगळे संवाद तेंव्हा समजत नसत.स्मिथ कॉलेजच नावही माहित नव्हतं. एकूण अमेरिकेबद्दलच मी पूर्णपणे अज्ञानी होते. क्रेमर व्हर्सेस क्रेमरच चित्रीकरण मॅनहॅटनच्या अप्पर ईस्ट साईड, सेंट्रल पार्क या भागात झालंय. ते सगळे भाग कधी काळी आपले नेहमीचे होतील किंवा व्हावेत असं तो सिनेमा पहाताना स्वप्नातही आलं नव्हतं.
पण तेंव्हा (आणि बहुतेक अजूनही) अर्थ सारखा एखाद दुसरा सिनेमा वगळता हिंदी सिनेमातील बहुतेक हिरॉईन म्हणजे छान छान चकचकीत, रंगीबेरंगी कपडे घालून, भरपूर चेहरा रंगवून नाचायचं - या पलीकडे फारसं काही करत नसत. त्या पार्श्वभूमीवर मेरील स्ट्रीपची ती भूमिका आणि तो सिनेमा मला खूप आवडला होता हे खरं.
थोडं विषयांतर करायचं झालं तर हिंदी सिनेमात नायक - नायिकांच्या निवडीचे निकष बदलतील तेंव्हा बहुतेक हिंदी सिनेमा, त्यातला महिलांचा दर्जा आणि कदाचित त्याबरोबरच देशातली सामाजिक स्थितीही सुधारेल. सध्या बघितलं तर हिंदी नटनटांच्या बाबतीत अभिनय करता येणं हा मुद्दा अनावश्यक मानला जातो. नट्यांचं कौतुक होतं ते कुठल्या निकषांवर? - तर म्हणे अमुक तमुक काय सुंदर नाचते, अमुक तमुक काय सुंदर हसते आणि कळस म्हणजे अमुक तमुक म्हणे जगातली सर्वात सुंदर स्त्री ( असं जगातली सर्वात सुंदर स्त्री कोण हे ठरवणं शक्य आहे? ). नटांच्या बाबतीतही थोडंफार तसंच असतं - एखाद्याचं शरीर कमावलेलं तर दुसरा एखादा म्हणे मार्शल आर्ट्स एक्सपर्ट.
९०च्या दशकात भारताचे दरवाजे परदेशी कंपन्यांसाठी खुले झाले आणि एका पाठोपाठ एक भारतीय मुली तेंव्हा आंतरराष्ट्रीय सौंदर्य स्पर्धा जिंकू लागल्या. त्या स्पर्धांचे प्रमुख प्रायोजक महिलांसाठी सौंदर्य प्रसाधनं बनवणाऱ्या बहुराष्ट्रीय कंपन्या असतात. त्यांच्या साठी ही जहिरातीची आयती संधी होती. प्रियांका चोप्रा चुकीचं उत्तर देऊनही जिंकली तेंव्हाच खरतर आपल्याला थोडी शंका यायला हवी होती. तिच्या सकट त्या स्पर्धा जिंकलेल्या मुलींना सरळ, विनासायास हिंदी सिनेमात नायिकेच्या भूमिका मिळू लागल्या.
सौंदर्य स्पर्धा जिंकलेल्या मुली हिंदी सिनेमात आल्यामुळे हिंदी सिनेसृष्टीत महिलांचा दर्जा उंचावायला मदत झाली का - हा चर्चेचा विषय होऊ शकेल. एवढं मात्र खरं कि या मुलींना सिनेमात कामं निव्वळ त्या सौंदर्य स्पर्धा जिंकल्या मुळे मिळाली होती. अभिनयातला "अ" हि त्यांच्या पैकी एकिनीही सिनेमात येण्याआधी गिरवलेला नव्हता. सिनेमात आल्यावर तरी गिरवला कि नाही कुणास ठाऊक.
एकदा या बहुराष्ट्रीय कंपन्यांनी भारतातली बाजारपेठ काबीज केल्यावर गेल्या काही वर्षात बघितलं तर क्वचितच एखादया भारतीय मुलीनी आंतरराष्ट्रीय सौंदर्य स्पर्धेत प्रथम क्रमांकावर स्थान मिळवलंय. त्यामुळे त्यांचा हिंदी सिनेमात प्रवेश करण्याचा ओघही कमी झालाय. कदाचित यथावकाश तो थांबेलही.
उदाहरणा दाखल बघायचं झालं तर अमेरिकेत सौंदर्य स्पर्धा, मॉडेलिंग आणि हॉलिवूड ही संपूर्णपणे वेगळी क्षेत्र आहेत. त्यात अज्जिबात सरमिसळ केली जात नाही. त्यांचे निवडीचे निकषही सर्वस्वी वेगळे असतात. सौंदर्य स्पर्धा जिंकलेल्या मुली आपली बक्षिसाची रक्कम घेतात, ती पुढील शिक्षणासाठी वापरतात आणि त्यानंतर सर्वसामान्य आयुष्य जगतात. त्यांना ना मॉडेलिंगची संधी मिळते ना सिनेमा -नाटकात किंवा टीव्हीवर अभिनय करण्याची. फॅशन मॉडेल्सची निवड सर्वस्वी वेगळ्या निकषांवर केली जाते. फॅशन मॉडेल्स या सौंदर्य स्पर्धेच्या विजेत्या नसतात आणि केवळ यशस्वी मॉडेल आहे म्हणून तिला सिनेमात भूमिका मिळाली असं कधी होत नाही. हॉलिवूडच्या अभिनेत्री कधीच कुठल्या डिझाईनर साठी रॅम्पवर चालताना दिसत नाहीत. मग डिझाइनर कितीही मोठा/ मोठी असो. एखादा फॅशन शो पहिल्या रांगेत बसून बघणे यापलीकडे सिने नटनट्यांचा फॅशन शो मध्ये कधी सहभाग नसतो. आणि हॉलिवूडच्या सिनेमात पडद्यावर भूमिका साकारणारे ना मॉडेलिंग मधून तिथे जातात ना सौंदर्य स्पर्धा जिंकून. ते येतात ते नाटकातून किंवा अभिनयाचं रितसर शिक्षण घेऊन... हे थोडं विषयांतर झालं.
योगायोग असा कि मागच्या उन्हाळ्याच्या सुट्टीत आम्ही ऍमहर्स्टला जाणार होतं. ते आधीच ठरलेलं होतं. तिथे आठवडा भर रहाणार होतो. ऍमहर्स्ट हे खेडेगाव आहे. अमेरिकेतलं खेडं असल्यामुळे तिथे वॉल मार्ट आणि टार्गेट सारखी मोठ्ठी दुकानं आहेत. पण तरीही गाव लहानच आहे. आजूबाजूला फारसं काही नाही. जवळच्या चिकोपी गावात राखीव सैन्याचा तळ आहे, इतर लहान गावं आणि शेतं आहेत. आम्हांला त्यानी काही फरक पडतो अशातला भाग नाही. आम्ही काही प्रेक्षणिय स्थळं बघायला जाणारे, तिथे जाऊन हौसेनी फोटो काढणारे पर्यटक नाही.
कुठेही - मग ते देशात असो कि परदेशात - फिरायला गेलं कि आमचा दिनक्रम ठरलेला असतो. सकाळी सावकाश उठायचं. आरामात बसून किमान दोन कप तरी चहा प्यायचा. त्याबरोबर टीव्ही किंवा पेपर वाचन - हे पूर्वी असायचं. आता त्याची जागा इंटरनेट आणि ध्यानानी घेतली आहे. ते झाल्यावर आंघोळ वगैरे करून तयार होईपर्यंत दुपारच्या जेवणाची वेळ होते. मग एखादं भारतीय रेस्टोरंट शोधायला बाहेर पडायचं. बऱ्याच प्रयत्नां नंतर - अर्धा पाऊण तास वेगवेगळ्या दिशांना फिरल्यावर एखादं कुठेतरी सापडतच. तिथे चिकन करी आणि रोटीचं जेवण झालं कि सहाजिकच डोळ्यावर झोप येते. मग हॉटेलात परत येऊन झोपायच. झोपून उठल्यावर दुपारचा चहा. तो पिऊन तयार होऊन बाहेर पडेस्तोवर पाच वाजतात. बघण्यासारखं सगळं बंद होतं. मग आता एवीतेवी दुसरं काहीच करता येण्यासारखं नाही तर जरा लांबच्या एखादया रेस्टोरंट मध्ये जाऊया म्हणजे जाताना आपुसकच आजूबाजूचा परिसर बघयला मिळेल असं म्हणतं आम्ही रात्रीच्या जेवणासाठी रेस्टोरंट शोधायला बाहेर पडतो. दुसऱ्या दिवशी परत याचं दिनक्रमाची पुनरावृत्ती होते. हे आता ठरून गेलंय.
म्हणून कि बिस्केन आमच्या फार आवडीच पर्यटन स्थळ आहे. फ्लोरिडा मधलं ते एक छोटं बेट आहे. तिथे पाहण्या - करण्या सारखं काही नाही. फक्त मायामी जवळ असल्यामुळे हवं तेंव्हा - प्रभादेवीहुन सी लिंकनी बांद्र्याला जावं तसं - मायामीला जाता येतं आणि तिथे सुशी पासून सव्हीचे पर्यंत ज्याचा मूड असेल ते जेवता येतं. गंमत म्हणजे खुद्द कि बिस्केन मध्ये समुद्रावरच्या रिट्झ कार्लटन रिझॉर्ट पासून चालत पाच मिनिटांच्या अंतरावर एक छोटंसं भारतीय रेस्टोरंट आहे. चक्क एका मुंबईच्या माणसाचं. तिथे आम्हांला एकदा एक डोंबिवलीचा वेटर भेटला होता. असं कोणी भेटलं आणि प्रवासात एक -दोन दिवसा आड चिकन करी - रोटी, डाळ - भात वगैरे खायला मिळालं कि आम्हांला आपला प्रवास फार यशस्वी झाला, एवढ्या लांब आलो त्याचं अगदी सार्थक झालं असं वाटतं. कि बिस्केनहुन मायामीला जायच्या - यायच्या रस्त्यावर एक मोठं मत्स्यालय आहे. दर वेळी ते दिसलं कि मला फार चुटपुट वाटते कि आपण इतक्या वेळा त्यावरून जातो पण एकदाही जरा गाडी थांबवून आत जायचे कष्ट कधी घेतले नाहीत. पण घरात म्हणजे गाडीत इतर कोणाला तेव्हढी खंत सुध्दा वाटत नाही.
ऍमहर्स्ट परिसरातही आम्हांला दोन -तीन भारतीय रेस्टोरंट सापडली आणि तिथे आम्ही न चुकता जाऊन हजेरी लावून आलो. न्यू इंग्लंड मधला उन्हाळा फार सुंदर असतो असं मी खूप ऐकलं होतं. उन्हाळा छान असतो म्हणजे काय तर फार गरम होत नाही पण फार थंडही नसतं आणि सगळीकडे गर्द हिरवी झाडी असते - हे लवकरच लक्षात आलं. आणि घरं जुन्या पद्धतीची असतात. म्हणजे लॉंग आयलंड, न्यूजर्सी मधल्या उपनगरातल्या घरांसारखी सगळी कुकी कटरच्या एकाच साच्यातून काढलेली आहेत असं वाटत नाही. हिरवीगार शेतं, नागमोडी वळणाचे रस्ते, रस्त्याच्या दुतर्फा गर्द झाडी, मधूनच एखादं सुबक घर, लाल रंगाचा तबेला, पांढर लाकडी चर्च आणि आल्हाददायक हवा - उन्हाळा चांगला नसेल तर नवल.
न्यूयॉर्क आणि बॉस्टन यांच्या मध्ये ऍमहर्स्ट आहे. भोवतालचा सगळा परिसर खेडवळ आहे. तरीही मला वाटलं कि वेळ चांगला जाऊ शकेल. एमिली डिकिन्सनच म्युझियम म्हणून जतन केलेलं जुनं घर ऍमहर्स्ट कॉलेजच्या जवळ आहे. एक दिवस ते बघायचं. थोडं आजूबाजूच्या गावात फिरायचं कि झालं. एवढाच प्लॅन होता. पण दुसऱ्याच दिवशी हायवे वरून जाताना नॉर्थऍम्प्टन गावाचं आणि स्मिथ कॉलेजच एक्झिट दिसलं. ते इतकं अनपेक्षित होतं कि मला आश्चर्याचा धक्काच बसला. माझी उत्सुकता पार शिगेला पोहोचली. कधी एकदा ते जाऊन बघते असं झालं. ऍमहर्स्ट पासून नॉर्थऍम्प्टन पंधरा मिनिटांच्या अंतरावर आहे.
कॉलेज टाऊन्सचं एक वेगळंच वातावरण असतं. सळसळतं तारूण्य, अनुभवी गुरुजन आणि विदया आणि ज्ञानाची देवाण -घेवाण यांच्या मिश्रणामुळे ते तयार होतं असावं. मग ते प्रिन्स्टन असो, ऑक्सफर्ड असो, बर्कली असो किंवा भर शहरातला कोलंबिया किंवा न्यूयॉर्क युनिव्हर्सिटीचा परिसर असो. नॉर्थऍम्प्टनही त्याला अपवाद नाही. टुमदार गाव आहे. कॉलेजचं कॅम्पस गावभर पसरलंय. डॉकटर केर-कॉनवेंच्या काळात स्मिथ कॉलेजचा निधी २२० मिलियन डॉलर्स होता. विकिपीडिया नुसार आता तो १. ३९ बिलियन डॉलर्स आहे. कॉलेज बघतिल्यावर त्याची प्रचिती येते. चढ -उतारांच्या रस्त्यांवर विखुरलेली कॉलेजची वेगवेगळी डिपार्टमेंट्स, उंचावरून दिसणारी खालची मैदानं आणि खेळाच्या इतर सुविधा बघितल्या कि ज्या मुलींना अशा कॉलेजात शिकायला मिळतं त्या किती भाग्यवान असं मनात आल्या शिवाय रहात नाही - फक्त न्यू इंग्लंडचा कडक आणि लांबलचक हिंवाळा - न्यूयॉर्क पेक्षाहि कडक आणि लांब - आणि कॉलेज शिवाय इतर फारसं काही नसलेलं सुनसान गावं सहन करायची तयारी हवी.
शेवटी बघण्यासारखं काही नाही म्हंटल तरी एक दोन ठिकाणं सापडलीच. स्मिथ कॉलेजच स्वतःच छान म्युझियम आहे. जवळचं स्प्रिंगफिल्ड गाव ऐतिहासिक दृष्टया महत्वाचं असल्याने तिथल्या संग्रहालयात जतन केलेले जुन्या वाहनांचे नमुने प्रेक्षणिय आहेत. सुप्रसिद्ध लेखक डॉकटर सुस ज्यांची पुस्तकं अमेरिकेतील बालकांमध्ये अतिशय लोकप्रिय आहेत - ते मुळचे स्प्रिंगफिल्डचे. म्युझियम मध्ये रूपांतरित केलेलं त्यांचं जुनं घर आणि त्यांच्या पुस्तकांवर आधारलेली बागेतली धातूची शिल्प बघण्यासारखी होती.
ओसामु शिमोमीरांचा जन्म क्योटो शहरात झाला होता. त्यांच्या बालपणात आणि शिक्षणात दुसऱ्या महायुद्धानी बरेचदा व्यत्यय आणला. त्यांचे वडील जपानी सैन्यात काम करत होते म्हणताना ते आणि त्यांच्या दोन भावंडाना नागासाकी जवळ रहाणाऱ्या त्यांच्या आज्जी -आजोबांच्याकडे ठेवण्यात आलं. सोळाव्या वर्षी त्यांचं हायस्कुलच शिक्षण पूर्ण झालं - शाळेत नाही तर एका फॅक्टरीत जिथे त्यांच्या वर्गाला विमानांची इंजिनं दुरुस्त करण्यासाठी पाठवलं होतं. ऑगस्ट ९, १९४५ ला म्हणजे हिरोशिमावर अणुबॉम्ब पडल्या नंतर तीन दिवसांनी त्यांनी एका अमेरिकन बी -२९ विमानातुन दोन -तीन पॅराशूट्स बाहेर पडताना बघितली. थोड्या वेळानी आणखी एक बी -२९ विमान आलं.
डॉकटर शिमोमुरांच्य्या नोबेल आत्मचरित्रात असं म्हंटलय कि दुसरं बी -२९ विमान बघितल्यावर ते आपल्या कामाच्या स्टूलावर बसले. एक मोठ्ठा प्रकाश झोत छोट्या खिडकीतून आत आला. ३० सेकंद काही दिसेनासं झालं. त्यानंतर ४० सेकंदांनी मोठ्ठा आवाज झाला आणि हवेच्या दबावाची पातळी अचानक बदलली. कुठेतरी मोठा स्फोट झाला हे त्यांचा लक्षात आलं. पण कुठे ते माहित नव्हतं - नागासाकीवर अणुबॉम्ब टाकण्यात आला होता.
आकाशात भराभर काळे ढग जमू लागले. डॉकटर शिमोमुरा जेंव्हा फॅक्टरी पासून तीन मैल लांब असलेल्या त्यांच्या घरी चालत जायला निघाले तेंव्हा हलकासा काळा पाऊस पडायला सुरवात झाली होती. घरी पोहोचे पर्यंत त्यांचा पांढरा शर्ट करड्या रंगाचा होऊन गेला. त्यांच्या आज्जीनी चटकन त्यांच्या आंघोळीचं पाणी काढलं. त्या आंघोळी मूळेच ते त्या काळ्या पावसा मधील किरणोत्सर्गाच्या दुष्परिणामांपासून बचावले असावेत असं डॉकटर शिमोमुरांचं मत होतं.
अणुबॉम्ब हल्ला प्रत्यक्ष अनुभवलेल्या व्यक्तीने केलेलं त्याच वर्णन वाचल्यावर सुन्न मनानी पानावरुन नजर फिरवली तर खालच्या डाव्या कोपऱ्यात बातमी होती ती ग्रीन बीन कॅसरोल या लोकप्रिय पाककृतीच्या क्रियेत्या डोरकस रायली यांच्या मृत्यूची. रायली यांनी १९५५ मध्ये कॅम्पबेल कंपनीच्या होम इकनॉमिक्स डिपार्टमेंट मध्ये काम करत असताना ती पाककृती तयार केली. कॅम्पबेलच क्रीम ऑफ मश्रुम सूप, शिजवलेली फरसबी, थोडंसं दुध सॉय सॉस, मिरपूड आणि वरून भुरभुरलेला कुरकुरीत तळलेला कांदा हे साहित्य एकत्र करून त्यांनी तो पदार्थ तयार केला होता. सुरवातीला त्याचं नाव ग्रीन बीन बेक असं होतं. तो पदार्थ ५० च्या दशकात अमेरिकन कुटुंबामध्ये इतका लोकप्रिय झाला कि अनेक लोकांच्या बालपणाच्या आठवणी त्याच्याशी निगडित आहेत. किचकट कृती आणि ताजे साहित्य वापरून पदार्थं बनवायची पध्दत आता आली असली तरीही थॅंक्सगिव्हिंगच्या सणाला २० मिलियन घरांमध्ये ग्रीन बीन कॅसरोल आजही केला जातो.
१९७३ साली आलेला जया आणि अमिताभ बच्चन यांचा अभिमान हा सिनेमा अन्नपूर्णा देवी आणि पंडित रविशंकर यांचं लग्न आणि त्यातील ताणतणावांवर बेतलेला आहे असं म्हंटल जात असं त्या मृत्युलेखात म्हंटलं होतं. तरी मी सुरवातीलाच म्हंटल कि या मृत्युलेखांपासून आपल्या सामान्य ज्ञानात बरीच भर पडू शकते.
 |
| yesheeandmommy.blogspot.com |
या पोस्ट वरून एक जुना विनोद आठवला. मुंबईच्या एका इंग्रजी पेपरात खूप पूर्वी वाचला होता. तो मी पुन्हा पुन्हा रिसायकल / रियुज करते. इथेही केल्याशिवाय रहावत नाही: इंग्लड मधल्या एका छोट्या गावात मिसेस पटेल तिथल्या स्थानिक वर्तमानपत्राच्या ऑफिसला फोन करते. म्हणते, "मिस्टर पटेलांच्या मृत्यूची अनाऊंन्समेंट छापायची आहे . केवढ्याला पडेल." पलीकडून माणूस म्हणतो, "पाच शब्दांना पाच पौंड." मिसेस पटेल म्हणते, "दोन पौंडांत पटेल गेले असं छापा ना." तो म्हणतो, "कमीत कमी पाच पौंड , पाच शब्द." मिसेस पटेल म्हणते, "बरं तर मग छापा - पटेल गेले. व्होल्वो विकायची आहे."
